Integracja sensoryczna, czyli praca zmysłów
Mózg nie działa sam. Odbiera bodźce ze świata zewnętrznego za pomocą różnych zmysłów: wzroku, słuchu, węchu, smaku, dotyku, zmysłu przedsionkowego, proprioceptywnego oraz interoceptywnego. Co ciekawe, zmysły te nie działają w oderwaniu od siebie, lecz uzupełniają się wzajemnie, np. zmysł przedsionkowy pomaga utrzymać równowagę, jednak często (zwłaszcza chodząc po krawężniku, czy schodach) wspieramy się również wzrokiem.
Trzy stosunkowo mało znane zmysły to zmysł przedsionkowy, proprioceptywny oraz interoceptywny.
Układ przedsionkowy – zmysł równowagi
Układ przedsionkowy składa się z dwóch rodzajów receptorów umiejscowionych w uchu wewnętrznym. Odpowiada on za ruch i płynność ruchu gałek ocznych, głowy i całego ciała. Dzięki niemu możliwe jest ustalanie kierunku, pochylenia ciała oraz głowy oraz koordynacja ruchu i balansowanie ciałem.
Układ proprioceptywny
Zmysł, który opiera się na receptorach w mięśniach, stawach, ścięgnach. Propriocepcja pozwala odczuwać ruch własnego ciała i dostosować siłę, kąt zgięcia, kierunek, w którym ten ruch ma się odbywać. Układ propriocepcji wykorzystywany jest podczas pchania, ciągnięcia, ścisku, zginania, itp.
Układ interoceptywny
Interocepcja to zmysł wewnętrzny, dzięki któremu organizm m.in. dokonuje samoregulacji temperatury, tętna, oddechu, ale także pozwala odczuwać przyspieszone bicie serca, tzw. motyle w brzuchu, głód, pragnienie, parcie na jelita oraz pęcherz.
Objawy zaburzeń integracji sensorycznej
Zanim dziecko trafi do specjalisty, rodzice bacznie je obserwują. Nie zawsze jest tak, że opóźnienie, niewłaściwe reakcje, czy nietypowe zachowanie oznaczają poważniejsze kłopoty rozwojowe. Dzieci rozwijają się w różnym tempie i zazwyczaj delikatne odchylenia są prędzej, czy później korygowane. Kiedy jednak pociecha przez kilka miesięcy nie dorównuje do pozostałych równolatków warto udać się na konsultacje.
Wśród typowych objawów zaburzeń integracji sensorycznej można wymienić:
- nadwrażliwość lub podwrażliwość na dotyk,
- nadwrażliwość lub podwrażliwość na obrazy,
- nadwrażliwość lub podwrażliwość na dźwięki,
- nadwrażliwość lub podwrażliwość na ruch,
- nadmierną lub niedostateczną aktywność,
- brak koordynacji i płynności ruchów,
- słabą motorykę małą i dużą (niski poziom zdolności ruchowych),
- opóźnioną mowę,
- kłopoty z zachowaniem i nauką oraz organizacją,
- niską samoocenę.
Integracja sensoryczna – zaburzenia
Całkiem niedawno, czyli w 2015 roku, Zoe Mailloux oraz L. Diane Parham zajmujące się problematyką integracji sensorycznej wyodrębniły 4 kategorie problemów z nią związanych:
Problemy z modulacją sensoryczną (intensywnością odczuć)
Wydaje się, że wszyscy powinni niemal jednakowo odczuwać dochodzące z otoczenia bodźce, w istocie tak nie jest. Różnice w stopniu odczuwania mogą być bardzo duże, np. u osób nadwrażliwych na dotyk ogromy dyskomfort może sprawiać mycie, czesanie, a w niektórych przypadkach noszenie odzieży z określonych tkanin. Osoby z zaniżoną wrażliwością na dotyk mogą z kolei nie czuć podmuchu wiatru lub czyjejś dłoni położonej na ramieniu, albo mogą czuć np. uścisk dłoni w sposób niedostateczny.
Intensywność odczuwanych bodźców ma bardzo duży wpływ na zdolność do wykonania określonych czynności, ale może także okazać się decydująca w zapewnieniu bezpieczeństwa, np. brak wrażliwości na dotyk skutkuje brakiem odruchu ucieczki, czy cofnięcia się w momencie ukłucia lub uderzenia.
Warto zaznaczyć, że zarówno nadwrażliwość, jak i zbyt niska wrażliwość na bodźce są odczuwane przez osoby cierpiące jako dyskomfort. W jednym i drugim przypadku spotykamy się więc z poszukiwaniem stanu optymalnego – dzieci z nadwrażliwością słuchu, czy skóry unikają określonych bodźców, natomiast te, które niedostatecznie odczuwają pewnego rodzaju bodźce – poszukują ich. Takie ucieczki lub poszukiwania nie zawsze są bezpieczne, np. dziecko, które uderza głową w ścianę, lub uderzające się w twarz w oczekiwaniu na zapewnienie wystarczającej dawki dotyku może zrobić sobie krzywdę. Reakcje mogą prowadzić również do izolacji, np. dziecko stroniące od dźwięków, których zwykle nie słyszymy, natomiast dla niego są one nie do zniesienia, w konsekwencji pozostaje wyobcowane.
Problemy z percepcją
Problemy z percepcją mogą oznaczać złe przetwarzanie i interpretowanie otrzymanych bodźców. Dzieci z zaburzeniami percepcji wzrokowej mogą np. rozpoznawać poszczególne elementy obrazu, ale nie potrafią odczytać go jako całości. Dzieci z zaburzoną percepcją słuchową mają problem z dzieleniem i łączeniem wyrazów, wypowiadają niepełne wyrazy, dodają wyrazy podobnie brzmiące, mają trudności z rozumieniem tekstu, itp.
W tego rodzaju zaburzeniach mózg nie potrafi nadać właściwego sensu obrazowi, dźwiękom, czy ruchowi.
Problemy układu przedsionkowego
Dzieci z dysfunkcjonalnym układem przedsionkowym mają trudności w utrzymaniu równowagi i balansowaniem ciałem. To przekłada się na swego rodzaju niezdarność ruchową. Kłopoty przejawiają się w chodzeniu, skakaniu, grze w piłkę, jeździe na rowerze, ale też w czytaniu i pisaniu. W tych ostatnich przypadkach powiązanie przyczyny ze skutkiem bywa niezwykle trudne.
Problemy z planowaniem motorycznym
Ta dysfunkcja nazywa się dyspraksją. Dzieci wydają się równie niezgrabne w ruchach, jak przy problemach z układem przedsionkowym, jednak problem ma nieco inne podłoże. Cierpiące na dysprakcję dzieci nie potrafią zaplanować ruchu od początku do końca. Może to być nieco szokujące dla osób prawidłowo rozwijających się, które często nie wykonują umysłowej pracy nad zaplanowaniem kolejnych sekwencji ruchu, a wykonują go intuicyjnie.
Problem ten jest szczególnie widoczny przy nowych ćwiczeniach ruchowych, dotyczących tak motoryki dużej, jak i małej. Dzieciom z dyspraksją trudniej jest dojść do tego w jaki sposób posłużyć się ciałem, by uzyskać określony efekt, np. zawiązać buty lub wrzucić piłkę do kosza.
Co robić, gdy dziecko ma zaburzenia integracji sensorycznej
Nie ma jednej drogi, którą mogą pójść wszyscy rodzice, choćby dlatego, że zaburzenia u dzieci mają różny przebieg i natężenie. W niektórych rodzinach wystarczą niewielkie zmiany, w innych postępowanie będzie znacznie bardziej złożone.
Przede wszystkim należy zdiagnozować dokładanie problemy i opracować sposoby radzenia sobie z nimi. Pomocni są przy tym terapeuci integracji sensorycznej oraz wychowawcy przedszkolni i szkolni wyspecjalizowani w oligofrenopedagogice.
Konieczna jest zmiana podejścia do dziecka z zaburzeniami integracji sensorycznej, dostosowanie wymagań do jego możliwości, a także terapia w gabinecie terapeutycznym i w domu. Praca z dzieckiem musi obejmować znacznie szersze kręgi osób, niż rodzice i nauczyciele, a o ustalonych zasadach postępowaniach trzeba powiadomić dalszą rodzinę i znajomych.
W domu przydadzą się nowe sprzęty, np. kołdra obciążeniowa, kamizelka sensoryczna, materace, duża ilość rozmaitych materiałów plastycznych. Niektóre przedmioty będzie trzeba usunąć, np. głośny dzwonek do drzwi, metki przy ubraniach, świeczki zapachowe i inne.
Z pewnością należy dostosować porządek dnia. Czasem będzie trzeba go wyregulować i trzymać się konsekwentnie wyznaczonych godzin posiłków, zajęć, wypoczynku oraz snu (dla dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej rytuały są niezwykle ważne). W niektórych przypadkach będzie trzeba wygospodarować sporo czasu na pracę z dzieckiem.
Najwięcej wyzwań stoi jednak przed emocjami i wytrwałością rodziców. Choć początki zawsze bywają trudne to z praktyki wynika, że nawet w trudnych przypadkach praca, współdziałanie ze specjalistami i konsekwencja dają znakomite rezultaty.
